RESUMO
Neste
traballo abordaremos unha investigación sobre as características propias da
Documentación Informativa, materia que nos dedicamos a estudar no presente
curso. Centrarémonos en descubrir o seu ámbito de desenvolvemento: os medios de
comunicación.
Así,
fixaremos o concepto de Documentación, os seus principios e características, as
funcións e a finalidade, analizaremos o centro de documentación dun medio e, a
maiores, realizaremos un mapa conceptual co que fixar e clarificar as ideas
obtidas.
Realizaremos
un marco teórico xeral que nos permitirá o achegamento á importancia da
disciplina e ó papel que xoga fronte á información.
PALABRAS CLAVE
DOCUMENTACIÓN
xornalismo INVESTIGACIÓN ciencia INFORMACIÓN tarefa RECOPILAR analizar DIFUNDIR
accesibilidade BIBLIOTECAS internet ARQUIVOS verificar CONTRASTAR
INTRODUCIÓN
A
Documentación Informativa nace á vez que o xornalismo escrito. Ata ese momento
hai archivos, pero o interese polos antecedentes da información xorde á vez que
a difusión de noticias a través dos medios de masas.
A mellor
documentación é a colección dos propios exemplares do xornal, aínda que tamén
teñen grande importancia as biografías.
Máis alá das
necesidades inmediatas, os medios confiaron no groso dos seus arquivos ás
axencias de prensa, que ofrecen o seu servizo de documentación como un ben de
alto valor engadido.
1ª etapa. Os primeiros medios de comunicación, os xornais, contaban ca súa
propia biblioteca ou con fotograbados, as planchas metálicas das imaxes.
A comezos do
século XX, coa popularización da máquina de escribir, iniciouse tamén o arquivo
nos medios de comunicación de outros elementos documentais: índices e dossiers.
2ªetapa. A segunda etapa da documentación desenvólvese a partir de 1960,
coa extensión da mecanización e da microfilmación, que permiten o acopio de
grandes volumes da información fotografada. Redúcese o volumen, pero non
mellora a clasificación nin o acceso á información almacenada.
3ªetapa. Os balbuceos da información dan paso á terceira etapa da
documentación informativa. Continúa o imperio do microfilm, pero xa é posible
contar con ordenadores para a búsqueda de índices, e comezan a extenderse as
bases de datos de temas, a través de índices, e as de datos de texto.
4ªetapa. A partires de 1980 desenvólvese o recoñecemento óptico dos
caracteres, da dixitalización e as memorias ópticas de gran capacidade. O salto
é espectacular. O texto impreso pode ser reconvertido en arquivo de caracteres;
as reproducións facsímiles permiten a cómoda visualización, e a información
abundante pode ser gardada e clasificada mediante a xestión electrónica do
documento. É o momento espectacular das enciclopedias dixitais, as edicións
xornalísticas en CD-ROM e a informatización dos arquivos gráficos.
Co cambio de
século prodúcese o acceso ás autopistas da información, ás telecomunicacións, o
fin das fronteiras: Internet.
A web 2.0 é o máis recente en materia de
documentación. As fontes
informativas multiplicáronse exponencialmente, as bitácoras alcanzaron a súa
madurez e as comunidades de usuarios marcan a pauta do interese xornalístico. A
cambio, sufrimos un importante problema de fiabilidade, a proliferación de
rumores interesados e a dificultade extrema de procesar e arquivar tanta
documentación como hoxe hai dispoñible en Internet.
CONCEPTO
A
Documentación é unha disciplina científica que trata de recompilar, almacenar,
analizar e difundir a información contida en documentos de distinto tipo. O
obxectivo é que esa información analizada sexa accesible para calquera persoa
que a poda necesitar.
A
Documentación é a ciencia xeral que recolle, analiza e almacena todo tipo de
información para recuperala e difundila, de maneira que acade rápida e
eficazmente a quen interese co fin de obter novos coñecementos. É un proceso de
comunicación polo cal un individuo recibe as referencias de uns obxectos
(documentos debidamente tratados) expresa o presuntamente pedidos relativos a
un determinado dominio da actividade social.
É dicir, a
Documentación é a actividade que se ocupa de reunir e analizar os documentos,
almacenando a información que conteñen para poder recuperala e difundila, e así
poñela ó alcance rápida e eficazmente a quen podan empregala.
A Documentación
Informativa, en canto a disciplina e campo de exercicio profesional, consiste na
documentación aplicada ós medios de comunicación social. Podería definirse como
a maneira informativa que ten por obxecto a valoración, selección,
clasificación e arquivo para o seu posterior emprego, co fin de elaborar a
información xornalística e difundir a información documental de base
xornalística.
En síntese:
a Documentación Informativa é a expresión xenérica que se refire, precisamente,
a aquela parte da Documentación que serve de maneira específica ós
comunicadores ou a aquelas persoas que se adican á investigación no campo da
Comunicación.
Segundo os
diferentes autores, a Documentación Informativa é…
Pérez Alarcón, Adoració (coord.): La
documentació a l’era de la informació, Barcelona, Edicions de la
Universitat Oberta de Catalunya, 1998. A documentación é unha disciplina que se ocupa basicamente de aplicar unha
chea de técnicas que permiten estruturar e organizar os documentos en chamados
sistemas de información. Só así será posible a recuperación e localización dos
documentos, da información.
Ángeles López Hernández: La documentación, herramienta básica del periodista y el comunicador. A documentación ensínanos a clasificar, organizar, resumir e extraer as palabras chave (indización) das mensaxes de forma eficiente é útil, facilitando e axilizando a
recuperación das informacións no momento preciso, cando son necesarias
para o desenvolvemento do traballo.
Carrizo Sainero, Gloria; Pilar Irureta-Goyena
Sánchez y Eugenio López de Quintana Sáenz: Manual
de fuentes de información, Madrid, Cegal, 1994. A actividade científica que
se ocupa de recoller e tratar as fontes do coñecemento, almacenar a
información, facilitar a recuperación e proceder á difusión de forma rápida e eficaz.
A súa orixe está na Bibliografía, que pasa a
engrosar máis tarde o concepto de Documentación
A Documentación xira arredor do tratamiento e difusión de documentos.
O obxecto da documentación: o coñecemento e os seus procesos de
transferencia a través de documentos.
García Gutiérrez, Antonio (ed.): Introducción a la Documentación Informativa
y Periodística, Sevilla, Editorial Mad, S. L., 1999. A Documentación é procedemento e ferramenta que axuda a comprender e ordenar o caos cognitivo
xurdido a partir do crecemento exponencial da información tecnocentífica no
entorno da revolución industrial do século XIX. Uso de criterios científicos de
organización e circulación.
Ademais documentación é un instrumento para
xerar procesos de organización e circulación de todo tipo de coñecementos (45).
Fundadores: Paul Otlet y Henri La Fontaine
(ambos belgas). En 1895, crean Instituto Internacional de Bibliografía. En
1938, Federación Internacional de Documentación (FID) ou tamén Federación
internacional de Información e Comunicación.
MORENO GALLO, Miguel Ángel: Manual de
documentación para la comunicación, Burgos, Servicio de Publicaciones e Imagen
Institucional Universidad de Burgos, 2009. A Documentación non é só a xestión de archivos, é valoración e aportación de
datos, análises e opinións.
Amat Noguera, Nuria: La documentación y sus tecnologías, Madrid, Pirámide, 1994. A Documentación, ciencia
do século XX, do cal a orixe está no crecemento da información científica.
Despois da 2ª Guerra Mundial, a literatura científica (libros, artigos, comunicacións, etc.) medran de maneira expoñencial.
O feito de documentarse e como facelo para producir coñecemento é o factor inherente á documentación, así como o sistema e proceso establecidos para que a comunicación informativa cumpra as mellores garantías.
“Ciencia que estudia a producción,
organización, almacenamento, recuperación e difusión da información”. Pero a documentación tamén investiga sobre os seus propios métodos que son: métodos
de documentarse, de como producir información e coñecemento, e que tipo de
información e que tipo de coñecemento.
Giménez Toledo, Elea: Manual de
documentación para comunicadores, Pamplona, Eunsa, 2007. A Documentación, disciplina científica que
trata de recopilar, almacenar, analizar e difundir información contida en
distinto tipo de documentos. Obxectivo, que a información analizada sexa
accesible a calquera que poda precisala.
López Yepes, José: La sociedad de la
documentación. Seis calas en el ámbito de la Teoría de la Documentación, del documento
y de las fuentes de información, Madrid, Fragua, 2011. “Documentación é ciencia xeral que ten por obxecto o estudo do proceso de comunicación das fontes documentais
para a obtención de novo coñecemento”.
PRINCIPIOS
Os
principios que rixen a documentación nos medios (documentación informativa ou
documentación xornalística) foron expresados por Gabriel Galdón.
PRINCIPIOS
TEOLÓXICOS
·
Verificativo:
A causa orixinaria fundamental da actividade documental xornalística, pola cal
esta se orienta cara a consecución da verdade informativa mediante a
comprobación da veracidade dos textos e referencias que se valoran e difunden,
e a súa conseguinte purificación e complemento.
·
Explicativo:
A causa final específica da actividade documental xornalística, pola cal esta
se ordena cara á inteleción da verdade informativa mediante a valoración e
potenciación da comunicabilidade e carácter aclaratorio dos textos e
referencias da cal a súa veracidade se comprobou e completou.
·
Editorial: A
causa adicional secundaria da actividade documental xornalística, pola cal esta
se orienta á fundamentación de opinións e ideas dende a perspectiva particular
de análise marcada polos principios editoriais da publicación propia.
PRINCIPIOS FORMAIS E CIRCUNSTANCIAIS
·
Perdurabilidade: A razón
formal da actividade documental xornalística, que tende a fixar a utilidade
futura e o grao de permanencia dos textos e referencias na elaboración da
información xornalística.
·
Adecuación funcional: A regra
metodolóxica na actividade documental xornalística pola cal esta se orienta ó
tratamento específico que precisa cada tarefa e medio documental, de acordo ca
súa natureza e función que realiza.
·
Limitativo: O conxunto de
circunstancias reais da actividade documental xornalística, que limita o seu
exercicio e emprego de medios.
CARACTERÍSTICAS
DA FUNCIÓN DE ACTUALIDADE
As principais características
da información de actualidade dende a perspectiva do traballo documental son
expostas por Amat e Blasco:
1.
Coincidencia episódica. As mesmas novas son outorgadas por todos os medios diarios nas mesmas
datas e posteriores, así como nas revistas xerais nas súas datas de publicación
e nos espacios informativos non diarios dos medios audiovisuais. A causa é a
dependencia dos medios das axencias e, sobre todo, dos produtores dos feitos
que se constitúen en noticia e nunha interpretación coincidente das
espectativas da audiencia.
2.
Redundancia cíclica. A actividade xornalística céntrase na cobertura dos feitos
contemporáneos. Como a actividade humana é recurrente, o tratamento dado a esta
cobertura tamén o é. Determinados acontecementos teñen unha frecuencia diaria
(bolsa), outros semanal (reunión do consello de ministros), outros mensual
(IPC, datos do desemprego), trimestral (grandes operacións de tráfico) ou anual
(Óscars de Hollywood). Isto fainos previsibles para a documentación.
3.
Efecto Mateo. "Moitos son chamados e poucos os elixidos". Unhas poucas
personaxes polarizan o interés dos medios e aparecen nomeados en moitas novas
mentras que moitísimas personaxes aparecen citados polos medios poucas veces,
co conseguinte desequilibrio para o tratamento da información relativa ás
persoas.
4.
Multiplicidade de soportes. Teletipos, noticias imprimidas, comunicados de prensa, grabacións
radiofónicas, materiais visuais e audiovisuais.
5.
Fragmentación da mensaxe. As mensaxes informativas transmítense fragmentadas polo ritmo de
captación dos acontecementos diferentes ó da publicación e edición dos
medios.Estes, ademais, adoitan empregar
unha estrutura en forma de tríptico: Previo (anuncio, antecedentes, previsión)
- Noticia - Reacións (Valoración, matización, contexto...) que, á súa vez, pode
continuar xerando novas noticias, de tal maneira que non é doado realizar o
proceso de seleción nin análise documental pois non hai criterio nin
perspectiva abonda.
6.
Latencia. A información de actualidade caduca aparentemente, pero calquera feito
pechado pode reabrirse e pode devolver o protagonismo a personaxes e feitos con
independencia da súa antigüidade.
7.
Documentos compostos. Textos con fotografías e gráficos, por exemplo, plantexan dificultades de
organización documental e de deseño das ferramentas de recuperación documental.
8.
Lei do mínimo esforzo. A premura de tempo coa que se adoita traballar vai en detrimento de
respostas e tratamnentos da información elaborados.
9.
Estratificación de usuarios e
empregos. Se traballa para usuarios moi diferentes na súa
especialización e nos seus obxectivos.
10.
Relatividade de significado. Os documentos xornalísticos cambian o seu significado nos distintos
contextos e admiten interpretacións diversas por parte dos usuarios. Isto
fainos polivalentes. Na información audiovisual isto é especialmente
significativo: Así uns planos de recurso grabados nuns laboratorios de
investigación farmacolóxica poden servir para unha noticia sobre o SIDA, outra
sobre unha epidemia de neumonía, un reportaxe sobre o traballo calificado da
muller , outro sobre política científica e, unha noticia sobre o prezo dos
medicamentos. Os datos sobre roubos de coches son interesantes para un redactor
de sucesos e para un redactor das páxinas de economía. Ó primeiro interésalle a
evolución dos acontecementos delitivos, ó segundo a súa repercusión no usto dos
seguros automobilísticos.
Habería que engadir unha
última característica do discurso informativo: a omisión. Os textos
xornalísticos omiten sempre información, voluntaria ou involuntariamente, e
esto debe ser tido en conta polo documentalista que debe facelos perdurables a
longo prazo pois algunhas omisións son detectables no momento, pero non tempo
máis tarde. Os principais tipos de omisión son:
•
Omisión doxológica: Ocúltase a
información deliberadamente. Pode ser manipulativa (o ausente actúa como
reforzo adicional do expresado) ou pode ser neutral (dase por sabido o omitido)
•
Omisión agnósica: Omítese o
que se descoñece, é involuntaria pero produce un efecto sobre o lector.
•
Omisión imposta: Exércese por
razóns alleas ó autor: razóns de espazo e tempo.
FUNCIÓNS
A
Documentación Informativa non ten só o obxectivo de ampliar as noticias do día,
hai outros moitos empregos que facilitan e potencian o traballo que se leva a
cabo nunha Redación.
·
Previsora: é unha función clásica, basada nas efemérides, nos feitos que
ocorren a data fixada, aniversarios, centenarios, festividades ligadas ós
calendarios. É preferible que o seguimento deste tipo de conmemoracións as faga
o servizo de documentación, e non cada redactor individualmente.
·
Preparatoria: As novas adoitan ser inesperadas, pero non
todas. Moitas veces é posible intuir o que vai ocorrer (falecementos de
personaxes, procesos electorais). A documentación adoita ser imprescindible
nestes casos.
·
Verificadora: En ocasións facilítase ós medios de
comunicación información interesada que é preciso contrastar, pero non sempre é
sencillo acudir a fontes alternativas. Para solucionar este problema pode
empregarse o servizo de documentación. Os datos numéricos, os feitos coñecidos,
poder ser cotexados na nosa propia redación.
·
Depurativa: A documentación serve tamén para detectar que é o que falla, e
así elimínalo. Moitas se publican datos sen contrastar, disfruncións
matemáticas e erros de bulto que só poden ser detectados polo ollo entrenado
dun servizo de documentación.
·
Completiva: O texto no contextos, como se repite ata a saciedade na análise
literaria. Os xornalistas teñen unha irrefrenable tendencia a escribir para si
mesmos, a dar por suposto que todos os lectores dispoñen das súas mismas
claves, que non é necesario explicar nada. No fondo, os redactores teñen
vocación de cronistas e cren que todos os seus lectores son fieles seguidores
dende a orixe dos tempos, e por ser solucionada facilmente por un servizo
documental que facilite os datos imprescindibles, as chaves da comprensión, os
antecedentes; o contexto, en definitiva.
·
Lingüística: Quen intentou redactar definicións de dicionario son conscientes
da dificultade de describir obxectos, ou as ideas, sen empregar a palabra que
se pretende definir. Porén, os servizos de documentación, pola súa estrutura
lóxica, son fáciles de atopar aquelas chaves lingüísticas que permitan aclarar
os conceptos difusos.
·
Narrativa: Non só hai que explicar correctamente os termos que estamos
empregando na información, senón que hai que facer unha labor narrativa
adecuada ó lector. Nunha revista especializada non é necesario outorgar datos
moi específicos que son sabidos polos lectores, cousa que nos xornais, radio ou
televisión si é necesario, pois o público é moi heteroxéneo.
·
Informativa: Outra función do servizo de Documentación pode ser a xeración de
información propia: os recadros, datos, moitas veces se basan nos contidos do
arquivo. Ninguén mellor que os documentalistas para elaborar a síntese de datos
complexos.
·
Orientadora: Un servizo de documentación que se precie non debe estar só á
espera de que pidan datos. Tamén debe asumir unha labor orientadora, facilitar
argumentarios, biografías, todo aquello que considere oportuno para mellorar a
labor dos redactores.
·
Retificadora: Cando se difunde unha información nun
xornal, nunha emisora de radio ou na televisión, case nunca se poden correxir
os fallos, e cando se fai sempre é de maneira descontextualizada, de difícil
interpretación para os lectores, oíntes, espectadores. Pero estas
circunstancias non deben dar lugar á desidia da imprecisión. Un medio de comunicación
debe buscar a excelencia, e o servizo de documentación é clave na labor
retificadora , na deteción dos erros e na comunicación destos, xunto cos datos
correctores, ó comunicador que sufriu o desliz.
FINALIDADE
A
Documentación Informativa trata de buscar a verdade informativa, non só aquello
que nos interese. Cando buscamos documentación hai que ser conscientes de que
poden aparecer datos que contradigan as nosas hipótesis, e que sempre hai que
estar en guardia para non caer no aforismo que di “non deixes que a realidade
estropee unha boa nova”.
A segunda
finalidade da Documentación é conseguir explicar a verdade, aportar todo o
necesario para que o lector, o oínte e o espectador sexan capaces de comprender
os antecedentes e as circunstancias que rodean a información.
Por último,
a Documentación debe ter en conta o principio editorial da empresa informativa,
é dicir que non se trata de acumular ou de entregar todos os datos que
atopemos, senón só aqueles que se corresponden na xestión xornalística.
Calquera documentalista estaría encantado de gardar todas as noticias dunha
axencia de prensa, mais se a súa labor profesional transcorre nunha publicación
mensual, por exemplo, parece evidente que, ademais da verdade e o interese
xenérico, o documentalista debe ter en conta cales son os principios
editoriasda empresa que lle paga.
Da misma
maneira, á hora de xestionar a documentación nun medio de comunicación convén
facer algunhas reflexións: cando e onde se vai usar a información, cal debe ser
a perdurabilidade –datos de interese transitorio, e outros de interese
permanente-, a adecuación funcional (a un xornal interésanlle as imaxes
históricas, pero unha emisora de radio cambiaría todas as imaxes por arquivos
sonoros) e o seu alcance espacial, que non será o mesmo nun xornal local que
nunha emisora de televisión por satélite.
CENTRO DE DOCUMENTACIÓN NUN MEDIO: FUNCIÓNS,
CARACTERÍSTICAS E FINS
Independientemente
do medio no que traballe un xornalista, as súas esixencias con respecto ó seu
centro ou sistema documental van ser moi semellantes. A un centro de
documentación dun medio de comunicación pídeselle que proporcione acceso rápido
á información xornalística producida con anterioridade (por ese ou por outros
medios) e que, ademais, esa información sexa fiable e estea suficientemente
actualizada. O factor tempo é crítico no acceso á información por parte do
xornalista de informativos. Porén, os profesionais adicados á ficción ou á
publicidade non esixen tal inmediatez á información. Ademais, outra peculiaridade
do emprego da información por parte do xornalista é que, maioritariamente,
demanda datos moi recentes, xeralmente do mes en curso.
MAPA CONCEPTUAL
Documentación
1ª etapa
|
Xornais:
bibliotecas+ fotograbados. S.XX,máquina escribir:índices+dossiers.
|
2ª etapa
|
1960:
mecanización+microfilmación.Redución volumenànon mellora almacén.
|
3ª etapa
|
Ordenadores
|
4ª etapa
|
1960:
revolución dixital, arquivos gráficos
|
2.0
|
INTERNET.
Mellora en xeral, excepto na fiabilidade.
|
RECOMPILAR à ALMACENAR à ANALIZAR à DIFUNDIR
PRINCIPIOS
·
Verificativo
·
Explicativo
·
Editorial
·
Perdurabilidade
·
Adecuación
funcional
·
Limitativo
CARACTERÍSTICAS
ACTUALIDADE
o
Coincidencia
episódica
o
Redundancia
cíclica
o
Efecto Mateo
o
Multiplicidade
de soportes
o
Fragmentación
da mensaxe
o
Latencia
o
Documentos
compostos
o
Lei do
mínimo esforzó
o
Estratificación
de usuarios e empregos
o
Relatividade
de significado
FUNCIÓNS
§ Previsora
§ Preparatoria
§ Verificadora
§ Depurativa
§ Completiva
§ Lingüística
§ Narrativa
§ Informativa
§ Orientadora
§ Retificadora
Bibliografía
GIMÉNEZ, Elea: Manual
de Documentación para comunicadores. Navarra, EUNSA, 2004.
MORENO GALLO, Miguel Ángel: Manual de Documentación para la Comunicación. Burgos, UNIVERSIDAD
DE BURGOS, 2009.
GALDÓN, Gabriel: Teoría
y práctica de la documentación informativa. Barcelona, ARIEL COMUNICACIÓN,
2006.
VALLE del GASTAMINZA, Félix. Facultad de Ciencias de la Comunicación, Universidad Complutense de Madrid: http://www.ucm.es/info/multidoc/prof/fvalle/tema14.htm
